Pozbawienie władzy rodzicielskiej względem jednego rodzica lub obojgu rodziców to najpoważniejsze orzeczenie, w zasadzie stosowne jako ostateczność. Sąd może podjąć taką decyzję, jeśli istnieją ku temu jednoznaczne, kierując się przy tym jedną z głównych reguł prawa rodzinnego — dobrem dziecka.
Czym jest władza rodzicielska?
Zanim przejdziemy do tematu dotyczącego pozbawienia władzy rodzicielskiej, wyjaśnimy, czym właściwie jest władza rodzicielska. Są to prawa i obowiązku, które mają względem dziecka rodzice od narodzin do osiągnięcia przez nie 18. roku życia.
Kwestie praw rodzicielskich i władzy rodzicielskiej regulowane są przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Zgodnie z art. 95 władza rodzicielska uznana jest za: obowiązek i prawo do wykonywania pieczy nad majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. W przepisie tym (paragraf 3) odniesiono się również do konieczności wykonywania władzy rodzicielskiej zgodnie z dobrem dziecka i interesem społecznym. Zatem w sytuacjach, w których dobro dziecka jest naruszone, a więc rodzice nie wykonują należycie obowiązków regulowanych prawnie, władza rodzicielska może zostać odebrana. Może to nastąpić również z przyczyn stanowiących przestępstwa.
Przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej
Sąd może orzec o pozbawieniu władzy rodzicielskiej, gdy władza ta nie może być należycie wykonywana. Sprawa rozpatrywana jest na wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej skierowany przez rodziców, jak również z urzędu, np. po zawiadomieniu sądu przez policję, że dobro dziecka jest zagrożone. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone również w wyroku orzekającym rozwód, separację i unieważnienie małżeństwa.
W każdym z opisanych wyżej przypadków muszą nastąpić wyraźne przesłanki. Do przyczyn pozbawienia władzy rodzicielskiej zaliczamy przede wszystkim:
- nadużywanie władzy rodzicielskiej, np. stosowanie przemocy fizycznej i psychicznej względem dziecka, rozpijanie, nakłanianie do działań niezgodnych z prawem, zmuszanie dziecka do pracy ponad jego siły, wywiezienie z kraju dziecka bez zgody drugiego rodzica i uniemożliwienie kontaktu dziecka z tym rodzicem, wykorzystywanie seksualne, nadmierne karanie dziecka, wychowywanie dziecka we wrogości wobec drugiego z rodziców itd.,
- trwałe przeszkody w wykonywaniu praw rodzicielskich, np. odbywanie długiej kary pozbawienia wolności przez rodzica, zaginięcie rodzica, przewlekłe choroby, wyjazd na stałe za granicę oraz szereg innych przypadków, w których wykonywanie przez rodziców ich praw i obowiązków jest niemożliwe,
- zaniedbywanie obowiązków względem dziecka, np. choroba alkoholowa, porzucenie dziecka, zaniedbywanie dziecka, celowe niewywiązywanie się z obowiązku alimentacyjnego itd.
Sąd może pozbawić władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców. W drugim z opisanych przypadków sąd musi ustanowić opiekę prawną nad dzieckiem. Warto przy tym dodać, że decyzja sądu nie musi wpływać na możliwość kontaktu rodzica z dzieckiem, o ile nie postanowiono inaczej. Gdy ustanie przyczyna, która doprowadziła do orzeczenia o pozbawieniu władzy rodzicielskiej, możliwe jest przywrócenie praw rodzicielskich. Jeśli jednak przyczyny nie ustały, orzeczenie sądu nie może być zmienione — nawet jeśli dziecko umieszczone zostało w placówce wychowawczo-opiekuńczej lub rodzinie zastępczej.